Data: 13. 10. 2021 r
Opracowała:
Katarzyna Gregorczyk
Relacje dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych z grupą rówieśniczą
(materiały dla nauczycieli)
Dzieci ze spektrum autyzmu mające deficyty w obszarze umiejętności społecznych odbierane są jako źle wychowane, niegrzeczne i dziwne. Niezrozumienie dziecka i jego „dziwnych” zachowań może doprowadzić do agresji, którą dzieci te dostają „w komplecie” z zaburzeniem.
Ważne jest by pedagodzy mieli wiedzę na temat zaburzenia oraz występujących w nim deficytów, które mogą być konsekwencją specyficznych reakcji i zachowań. Poniżej przedstawiono trudności towarzyszące dzieciom zmagającym się z zaburzeniem ze spektrum autyzmu w integracji z grupą rówieśniczą.
Dziecko ze spektrum autyzmu w grupie rówieśniczej:
- często nie ma przyjaciół ani bliskich kolegów, zależy mu na znalezieniu przyjaciół lecz jest nieporadny w kwestiach towarzyskich co sprawia, że po pewnym czasie nie podejmuje próby nawiązania kontaktu;
- może sprawiać wrażenie dziwaka lub źle wychowanego i niekiedy tak go postrzegają;
- nie potrafi kłamać i nie umie wyczuć kiedy on jest okłamywany dlatego może stać się ofiarą manipulacji ze strony otoczenia, zwłaszcza rówieśników w szkole;
- przestrzega przyjęte przez siebie zasady i denerwuje się gdy ktoś je łamie i ignoruje, „Klasowy policjant”;
- zanim zostanie postawiona właściwa diagnoza i otoczenie zrozumie problem ucznia może on być traktowany przez rodziców i nauczycieli jako niegrzeczny i złośliwy;
- widoczna odmienność może doprowadzić do odrzucenia, ciągłej krytyki a czasem nawet do aktów przemocy psychicznej i fizycznej ze strony otoczenia;
- z powodu niezrozumienia przez rówieśników może stać się ofiarą prowokacji i słownych zaczepek;
- nieumiejętność odczytywania mimiki twarzy oraz ukrytych znaczeń wypowiedzi prowadzi do nieporozumień;
- trudności w rozumieniu zachowań społecznych i nieumiejętność odczytywania emocji powoduje nieadekwatne reakcje, które mogą być odebrane przez rówieśników jako złośliwe i celowe a to może powodować konflikty;
- nie rozumie metafor, gdy usłyszy „nabić kogoś w butelkę” zacznie rozważać jak można to zrobić;
- sztywność podczas rozmowy, najchętniej mówiłby o swoich ograniczonych zainteresowaniach co dla innych może okazać się nudne;
- przerywa wypowiedź innych osób, chcąc dalej mówić o tym co jego interesuje;
- poczucie zagubienia w nadmiarze bodźców i dźwięków nie wpływa pozytywnie na funkcjonowanie wśród przedszkolnych odgłosów. Gdy hałas jest dla niego nieznośny zatyka uszy, stresuje się;
- nieadekwatne reakcje emocjonalne w stosunku do wywołującego je bodźca mogą porażać swą intensywnością, gwałtownością czy długością trwania np. śmiać się w sytuacji wymagającej powagi lub płakać w sytuacji wesołej;
- Niezdarność ruchowa może powodować, że uczeń nie jest wybierany do gier zespołowych lub do drużyn.
Dzieciom ciężej jest zrozumieć dlaczego ktoś zachowuje się odmiennie, a jeszcze trudniej nie okazać zdziwienia, irytacji czy rozbawienia w sytuacjach, które są dla nich niezrozumiałe. Dlatego konieczne jest wyjaśnienie, rówieśnikom z klasy, grupy, jakie zdolności społeczne posiada dziecko ze spektrum autyzmu. Bez odpowiednich wskazówek i wsparcia ze strony nauczyciela ich reakcją może być raczej odrzucenie i wyszydzanie niż akceptacja i włączenie do wspólnych działań.
Wskazane jest by nauczyciele odbyli szkolenia z zakresu wiedzy na temat zaburzenia, pomocy i wspomagania oraz organizowania nauki. Umożliwiłoby to prowadzenie efektywnej pracy z uwagi na większą świadomość problemu i posiadanie umiejętności pozwalających na odpowiednie dostosowanie metod i form pracy do indywidualnych potrzeb rozwojowych i dydaktycznych oraz możliwości psychofizycznych ucznia.
Poniżej przedstawiono sugestie, które mogą pomóc w funkcjonowaniu dziecka ze spektrum autyzmu w przedszkolu, grupie rówieśniczej, klasie.
- Dominująca rutyna i niechęć do zmian
U dzieci ze spektrum autyzmu widoczny jest nacisk na stałość i niska akceptacja zmian. Nie lubią niespodzianek, stresują się kiedy nie wiedzą co ich czeka. Coś nagłego może doprowadzić do wybuchu złości i agresji.
Wskazówki do pracy:
- wspólne planowanie rozkładu dnia, co i kiedy będzie robione;
- stałość rozkładu zajęć, w razie zmian spróbuj najpierw przygotować na nie ucznia zmagającego się z zaburzeniem ze spektrum autyzmu;
- otoczenie nie powinno ulegać drastycznym zmianom jak również miejsce w którym pracuje dziecko nie powinno być zmieniane;
- jasno sformułuj zasady i reguły;
- zwróć uwagę na fakt, że uczeń ma wyostrzone zmysły i normalny poziom bodźców wzrokowych czy słuchowych może być dla niego nie do zniesienia;
- w sytuacji nasilania się zachowań trudnych mogących być oznaką stresu, trzeba zagwarantować uczniowi poczucie bezpieczeństwa i spróbować wyjaśnić daną stresującą go sytuację.
- Ważne jest by przybliżać sytuacje, które mogą się wydarzyć i miejsca, które trzeba odwiedzić np. szpital
- Nieporadność społeczna
Dzieci ze spektrum autyzmu charakteryzują się upośledzeniem interakcji społecznych. Choć bardzo chcą uczestniczyć w życiu społecznym, brak im ku temu kompetencji. Niewłaściwe interpretowanie gestów, mimiki, emocji oraz nierozumienie metafor czy żartów powoduje problemy w komunikowaniu się. W zależności od stopnia mogą mieć dobrze rozwiniętą mowę lecz małą zdolność podtrzymania rozmowy. Nie potrafią kłamać i są naiwni przez co często padają ofiarą oszustw, manipulacji.
Wskazówki do pracy:
- Przede wszystkim chroń ucznia przed wykorzystaniem, próbami ośmieszenia czy celowym drażnieniem;
- Poprowadź tak zajęcia by inni uczniowie dostrzegli, że dziecko ze spektrum autyzmu też umie czytać, pisać, liczyć i w niektórych dziedzinach/tematach może mieć nawet większą wiedzę od nich.
- Pracuj z uczniem by umiał reagować na wskazówki społeczne. Stwórz zestaw odpowiedzi do konkretnych sytuacji towarzyskich, pracuj nad tym by przyswoił reguły które dla innych są intuicyjne;
- Wyjaśniaj niewłaściwe reakcje, wskaż poprawną – szybciej nauczy się wyczucia społecznego;
- Prowadź trening formalnych, przydatnych umiejętności społecznych np. odgrywanie ról jak należy uporać się z różnymi sytuacjami społecznymi;
- Wybiórcze zainteresowania
Wąskie i niekiedy obsesyjne zainteresowania sprawiają, że dzieci ze spektrum autyzmu najchętniej rozmawiałby na temat swoich fascynacji. Szeroka wiedza na temat swoich zainteresowań sprawia, że opowiadałby o nich wszystkim i wszędzie nie zważając na temat prowadzonej aktualnie rozmowy. Dzieci te mogą być odbierane jako osoby monotonne, które nie potrafią odczytać sygnałów irytacji i znudzenia osób z otoczenia.
Wskazówki do pracy:
- Ograniczaj zachowania, w których uczeń zatraca się wykonywaniu danej czynności lub w opowieściach na temat swoich wąskich zainteresowań, wyznacz czas do tego przeznaczony. Wypracowanie codziennej rutyny;
- Stosuj pozytywne wzmocnienia, pochwal ucznia kiedy np. dostosuje się odpowiednio do oczekiwań społecznych. Dla innych jest to naturalne lecz u ucznia ze spektrum autyzmu wymagało to pracy. Stosuj pochwały również kiedy uczeń potrafi się powstrzymać od wchodzenia na swoje wąskie zainteresowania;
- Określ zasady pracy na lekcji oraz wskaż moment w ciągu dnia kiedy będzie mógł zając się swoimi fascynacjami;
- Dowiedz się o szczególnych zainteresowaniach ucznia i spróbuj je wykorzystać podczas zajęć, dziecko będzie czuło się spełnione mogąc mówić o tym co go fascynuje;
- Spróbuj rozszerzyć zainteresowania ucznia o tematy bliski jego fascynacjom;
- Wykorzystanie szczególnych zainteresowań jako nagrodę za zrealizowanie pożądanych zachowań;
- Słaba koncentracja
Może mieć trudność w skupieniu uwagi na lekcji przez otaczające go i rozpraszające bodźce np. dźwięki lub niepohamowaną chęć skoncentrowania się na swojej fascynacji uciekając do swojego bezpiecznego, wewnętrznego świata.
Strategie wsparcia:
- Posadź ucznia ze spektrum autyzmu w pierwszej ławce, kieruj polecenia wprost do niego. Zapewnij mu kolegę który będzie go mobilizował do pracy;
- Nauczyciel wspomagający to dodatkowa pomoc, która ułatwi pracę dziecka na lekcji jego powolne tempo pracy, słabą koncentrację;
- Niezgrabność ruchowa
Uczniowie ze spektrum autyzmu często maja słabą koordynację ruchową, mają sztywny, niezgrabny chód. Gry zespołowe nie są ich mocną strona ze względu na niezgrabność i niezręczność oraz nie rozumienie reguł gier zespołowych.
Strategie wsparcia:
- Jeśli jest taka potrzeba uczeń może uczęszczać na zajęcia korekcyjne;
- Zastosuj mniej rywalizacji podczas zajęć sportowych;
- Jeśli zręczność manualna wymaga wsparcia zastosuj ćwiczenia wspomagające;
- Wrażliwość emocjonalna
Mają niskie poczucie własnej wartości, są samokrytyczne i nie umieją znieść popełnianych przez siebie błędów. Zmiany, niespodzianki, coś nieplanowanego wywołują silny stres i niepokój.
Strategie postępowania:
- często niegrzeczne zachowanie czy upór są oznaką proszenia o pomoc, zwrócenia na siebie uwagi lub okazania niechęci;
- ataki histerii i agresji mogą być efektem ogromnego stresu, przerażenia, strachu tak dużego z którym uczeń nie jest w stanie sobie poradzić, zapobieganie wybuchom złości jest możliwe dzięki wprowadzeniu przewidywalności i rutyny w plan dnia;
- działania zapobiegające wybuchom złości, zapisz krok po kroku co dziecko powinno zrobić gdy się zdenerwuje np. 1- trzy razy odetchnij głęboko, 2- policz trzy razy palce u swojej prawej ręki, 3- poproś o możliwość spotkania się z nauczycielem wspomagającym, wprowadź ćwiczenia relaksacyjne;
- zachowuj cierpliwość, bądź rzeczowy i przewidujący;
- nie proś by określał swoje uczucia, tak jak nie potrafi odczytywać uczuć innych, tak nie rozumie swoich.
- konsultacje z terapeutą ucznia;
- chroń dziecko przed przemocą rówieśników;
- Nieporadność komunikacyjna
Uczniowie ze spektrum autyzmu w mniejszym lub większym stopniu mają upośledzoną zdolność interpretowania bodźców wzrokowych i słuchowych. Sprawia to, że osoba taka dostrzega przedmiot, osobę czy sytuację lecz nie potrafi zrozumieć jej znaczenia. Uczniowie często nie rozumieją poleceń lub rozumieją je zbyt dosłownie.
Strategie wsparcia:
- stosuj proste komunikaty, połącz sygnały wizualne i słowne;
- fakt, że nie reaguje na polecenie nie musi oznaczać, że cię ignoruje. Może cię nie rozumie lub nawet nie wie, że kierujesz prośbę do niego. Zawsze staraj się by uczeń spojrzał na ciebie zanim skierujesz prośbę do niego.
- staraj się uczyć odczytywania sygnałów np. znużenia, prowadzenie treningu społecznego;
- unikaj pojęć abstrakcyjnych, metafor, przenośni;
- precyzuj swoje wypowiedzi zamiast zapytać Dlaczego to zrobiłeś? Powiedz: nie podobało mi się kiedy…
- nie zadawaj pytań retorycznych;
- pamiętaj, że mimika twarzy i inne społeczne wskazówki nie będą odpowiednio zinterpretowane;
- nie zgadzaj się na ciągłe mówienie o zainteresowaniu ucznia, wyznacz porę dnia i określ czas w którym będzie mógł poruszać ten temat;
- ćwiczenia w prowadzeniu dialogu oraz nauka słuchania;
- wspieraj i umożliwiaj kontakty społeczne
- Problemy z bezruchem
Podczas zmęczenia lub w sytuacjach stresowych uczeń może pozostawać w bezruchu. Po zachętach wraca do aktywności lecz często nie wykazuje inicjatywy. Bierność bywa w sytuacjach których nie rozumie i nie wie co ma dalej robić. Wynikać to może z faktu, że nie potrafi zaplanować kolejnego kroku działania.
Pomoc:
- Dawać wskazówki uczniom jak mogą radzić sobie ze stresem;
- W chwilach bezruchu konieczne jest nakierowanie ucznia na kolejny krok w działaniu;
- Planować mniej skomplikowane działania, tak by uczeń był w stanie sam sobie poradzić i zaplanować etapy realizacji zadania;
- Nie zmuszaj, staraj się by uczeń odprężył się i starał opanować paraliżujący go lęk przed danym działaniem;
Uczeń ze spektrum autyzmu, w procesie nauczania i wychowania, potrzebuje indywidualizacji wymagań i metod pracy. Wszystko zależne jest od rzeczywistych trudności ucznia. Deficyty, które przejawia w tak wielu obszarach, wymagają odpowiedniego podejścia. Aby wspomóc ucznia w edukacji, wychowaniu, wzmacnianiu jego mocnych stron a zarazem radzeniu sobie ze stresorami, potrzebna jest odpowiednia wiedza oraz stała współpraca kadry nauczycielskiej, poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz rodziców/opiekunów. Sukces edukacyjny dziecka zależy więc od zrozumienia problemów ucznia, zaakceptowania ich, cierpliwego podejścia oraz wspólnego wysiłku.
Bibliografia:
- Attwood T. (2013) Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik, Wyd. Harmonia, Gdańsk.
- Winter M. (2011) Zespół Aspergera. Co nauczyciel wiedzieć powinien, Fraszka Edukacyjna, Warszawa.
- A. (2012) Wsparcie osób wysoko funkcjonujących z autyzmem i zespołem Aspergera w edukacji masowej i integracyjnej, „Rewalidacja” nr. 2