Data: 25. 10. 2022 r
Małgorzata Garbacz
Temat: ZABAWA JAKO SYTUACJA DZIAŁANIA WSPÓLNEGO DZIECI
„Współpracują pszczoły i mrówki, ryby i słonie. Czasami od tego zależy ich życie. Współpracując, ludzie dokonują wielkich rzeczy”
Janina Ochojska
Słowo „zabawa” wywodzi się od łacińskiego „ludus”. W starożytnym Rzymie mianem tym określano publiczne igrzyska, zawody czy spektakle. Według encyklopedii PWN zabawa to „zachowanie utożsamiane często z grą, wiąże się współcześnie także z pojęciem rozrywki”1. W obecnych czasach pojęcie zabawy jest tak szeroko rozumiane, iż ciężko ustalić jednobrzmiącą definicję. Najczęściej jednak potocznie o zabawie mówi się jako czynnościach, które podejmuje się dobrowolnie, dla przyjemności, bez względu na końcowy jej efekt. Brak w niej nacisku czy zewnętrznej siły, wszystko dzieje się dobrowolnie.
Niejeden dorosły twierdzi, iż dziecko zabawą wypełnia sobie czas. Dla zabicia nudy, używa przypadkowo wybranych zabawek naśladując codzienne czynności członków rodziny. Dla najmłodszego jednak, chwyt takich zabawek jest już nie lada ogromnym wyczynem, który tworzy się dzięki skomplikowanym interakcjom bodziec-ręka-oko-mózg. Już od pierwszych dni dziecko poznaje świat. Jak wiadomo dzieje się to za sprawą, przede wszystkim zmysłów, całkowicie bezwarunkowo. Pierwszym środowiskiem do jakiego dziecko przynależy jest oczywiście rodzina. Tam , stopniowo poznaje najbliższe mu osoby, rozpoczyna w niej swoją wielka przygodę : Poznawanie świata. Jak twierdzi Deborah Plummer „na naszych najwcześniejszych etapach rozwoju uczymy się o sobie i o świecie poprzez zabawę”2.
W początkowych miesiącach życia dziecko jedynie potrafi skupiać wzrok na interesujących go przedmiotach czy obiektach. Zdaje sobie sprawę z tego, że ma nóżki, rączki oraz że może kopać i rzucać. Stopniowo używając grzechotek, przypadkowe uderzenia nią, sygnalizują mu także obecność głowy. Motoryka dziecka staje się bardziej świadoma z każdym dniem. Poprzez wkładanie, wyjmowanie, chwytanie dziecko rozwija sprawność fizyczna rączek i nóg. Poprzez obcowanie z przedmiotami, zabawkami o zróżnicowanej fakturze, twardości czy temperaturze najmłodszy pomimo tego, iż stymuluje zmysł dotyku, dostarcza bodźców wzrokowych organizmowi. Z czasem jego słuch staje się dojrzalszy. Zaczyna słyszeć szepty oraz przestaje wzdrygać się na głośne dźwięki. Poprzez zabawę grającymi zabawkami lub nawet najmniejszy kontakt z nimi dziecko dźwiękami stymuluje zmysł słuchu. Z czasem pozwala mu to kształtować i rozwijać poczucie rytmu i tempa. Ruchy stają się bardziej świadome i zamierzone. Dzięki swobodnej zabawie uczy się jednocześnie sterowania nogami, rękami, głową oraz równoczesnego świadomego używania ich. Początkowo zabawa z dorosłym, bardziej w formie przedstawiania świata, pokazywania najmłodszemu jego elementów, przeplata się z zabawa indywidualną. Dziecko tworzy sobie swój świat zabawy, rzadko „wpuszcza kogoś do środka”- jest to zabawa samotna. Wszystko zmienia się, gdy przychodzi czas przedszkola. Drugie, najważniejsze w życiu dziecka miejsce, mające ogromny wpływ na jego rozwój, zaczyna otwierać przed nim nowe, nieznane do tej pory strony świata. Przechodząc przez bardzo trudny czasem okres adaptacji w nowym miejscu, dziecko staje się silniejsze, odporne na niektóre bodźce zewnętrzne. Przedszkole to jego drugi dom. W zależności od dziecka, od opiekunów i rodziców, bez względu na długość czasu, proces adaptacji w nowym miejscu kończy się powodzeniem. Dzięki grupie przedszkolnej dziecko ma możliwość poszerzać horyzonty, nauczyciel zobowiązany jest jednak do stwarzania odpowiednich warunków prowokujących wielopłaszczyznowy rozwój. Bardzo ważną kwestią jest, by w tym wszystkim uwzględnić integrację grupy, co przynosi same korzyści dzieciom. Jak uważa Plummer D., „rozgrzewka i przełamanie lodów pomagają dzieciom poczuć się w grupie dobrze, zachęcają je do interakcji, pomagają też poczuć, że są akceptowane przez innych. Działają jak rytuał, podkreślając początek sesji i dają pewność, że każdy uczestnik w stu procentach należy do grupy. Wzmacniają również spójność grupy i rozwijają jej tożsamość”3. Podobnego zdania jest Krystyna Kamińska, która twierdzi, iż „ dziecko może być aktywne, twórcze tylko wtedy, gdy jest przekonanie o akceptacji otoczenia lub osób dla niego znaczących, ma poczucie podjętego przez siebie działania oraz widzi rezultaty”4.
Wracając do zabawy….grupa przedszkolna to inaczej rówieśnicy. Początkowo nieśmiali, z czasem bezinteresownie nawiązujący kontakty oraz relacje. Indywidualność dzieci jest na tyle ważna, iż w czasie pierwszych interakcji ze sobą są one w stanie stwierdzić czy przypadli sobie do gustu, czy raczej ich relacje będą krótkotrwałe. Zaczyna wyłaniać się osobowość dziecka oraz temperament. To jeszcze etap zabawy równoległej. Po niedługim czasie tworzą się pierwsze przyjaźnie. Wspólna zabawa staje się wyznacznikiem idealnych kompanów. Początkowo zawężone grupy są mocno zamknięte na nowych członków. Według E. Gruszczyk-Kolczyńskiej „małe dzieci-podobnie jak dorośli- silnie odczuwają naruszenie swojego biopola. Każdy człowiek posiada rodzaj otoczki, przestrzeń na którą działa, i która odczuwa”5. Dlatego niezwykle ważnym elementem jest umiejętność nauczyciela, pozwalająca nauczać poprzez zabawę. Dzieci obserwując zaistniałe, sprowokowane przez opiekuna sytuacje stają się bardziej otwarte. Dzięki wspólnym zabawom, są w stanie zauważyć, iż ciekawiej jest z innymi. Nie ograniczają się tylko do wybranych przez siebie osób. Widząc postęp oraz efekty wspólnych prac chętnie mieszają się, wymieniają w parach, zawierają nowe znajomości. Płaszczyzna społeczna i emocjonalna zaczyna rozkwitać. Dodatkowo jak uważa Linda Reddy poprzez zabawę grupową „ dzieci uczą się od siebie, zachęcają się nawzajem do działania, rozwiązują razem problemy, dzielą radości i rozczarowania. Podczas zabawy grupowej dzieci przez ekspresję kreatywną odkrywają, w czym są do siebie podobne, czym się różnią, a co jest dla nich unikalne”6. Najmłodsi zaczynają kontrolować swoje zachowania, tak by inne dzieci chciały z nimi spędzać czas. Dzieci chcą być akceptowane stąd chęć kontrolowania swoich zachowań oraz dopasowywanie się do innych osób. Czas ten jest najważniejszym w rozwoju dziecka bowiem kształtuje się jego osobowość oraz poczucie własnej wartości. Wg K. Kamińskiej „ dziecko powinno mieć możliwość włączenia się do zabawy w wybranym przez siebie momencie lub wycofania się z niej w dowolnej chwili. Nie należy też ograniczać przestrzeni, na której odbywa się zabawa. Swoboda ruchu daje dzieciom o wiele większe możliwości działania i ekspresji, prowokując dobór różnorodnych środków wyrazu”7. Dzięki spełnieniu tych warunków dzieci stają się bardziej kreatywne w zabawie, ich wyobraźnia poszerza się o nowe pamięciowe doznania, przez co zaczyna się tworzyć obraz wyobrażeniowy kolejnych zabaw czy sytuacji w zabawie. Ponadto zaznaczyć trzeba, iż wspólna zabawa dzieci pomaga także w kształtowaniu postaw społecznych. Wiele razy zdarza się bowiem, iż dzieci odwzorowują w zabawie sytuacje codzienne swoich rodzicowi, a także pani z przedszkola, którzy są nad wyraz opiekuńczy, pełni pozytywnej energii oraz innych cech, jakimi obdarzają samo dziecko. W najmłodszym działa już możliwość odtwarzania zapamiętanych obrazów pamięciowych, co pozwala na umiejętne wchodzenie w określone role podczas swobodnych zabaw. Dzieci poprzez gestykulację i mimikę potrafią poznać oraz odróżniać emocje pozytywne od negatywnych. Zabawa to istotna część dzieciństwa. Jej właściwości, w opinii D. Waloszek „ czynią z dzieciństwa najważniejszy dla życia element rozwojowy. Żadna inna działalność nie posiada takich i tyłu właściwości. (…) Zabawa jest niepowtarzalna. Umożliwia wielozmysłowe poznawanie i doświadczanie świata, jest soczewką skupiającą wszystko, co dla życia najważniejsze”8.
Zgodnie z powyższym, zabawy dzieci posiadają bardzo wiele funkcji. Przede wszystkim:
• przygotowują dziecko do szeroko rozumianej pracy,
• usprawniają manualnie, zaznajamiają z materiałem, jego przeznaczeniem i sposobem posługiwania się,
• uczą współdziałania i współpracy, dzielenia się w grupie rówieśniczej,
• wdrażają do dobrowolnego respektowania zakazów i nakazów,
• rozwijają procesy psychiczne: pamięć, myślenie, uwagę , spostrzegawczość oraz mowę,
• ułatwiają wchodzenie w życie społeczne.
Według P.A. Rudika, istnieją cztery grupy zabaw:
1. Zabawy tematyczne-umożliwiają dzieciom fikcyjne spełnianie społecznych funkcji wykonywanych przez przede wszystkim przedstawicieli różnych zawodów. Zrealizowanie ich daje dzieciom satysfakcję oraz zadowolenie.
2. Zabawy konstrukcyjne-polegają na budowaniu różnych obiektów z klocków. Zalicza się do nich także rozbieranie różnych przedmiotów i składanie ich na nowo. Zabawy konstrukcyjne doprowadzane do końca uczą dzieci precyzji, cierpliwości i przyzwyczajają do wykonywania zadań.
3. Zabawy dydaktyczne-inaczej zabawy umysłowe, prowadzące do rozwiązania jakiegoś zadania. Rozwijają zdolności poznawcze.
4. Zabawy ruchowe-wymagają od dzieci częstego zmieniania miejsca oraz reakcji na sygnał czy przestrzegania obowiązujących zasad. Rozwijają funkcje motoryczne oraz wdrażają do przestrzegania zasad.
Reasumując, wiek przedszkolny śmiało można nazwać wiekiem zabawy. Wpływa ona na wielopłaszczyznowy rozwój dziecka, ukierunkowuje, uczy zachowań oraz stwarza sytuacje do tego, by poszerzać nie tylko swoje horyzonty, ale dotyczące znajomości. Zacieśnia relacje między dziećmi, wspomaga podczas rozwiązywania sytuacji problemowych, uczy rozpoznawać i wyrażać emocje oraz daje przede wszystkim poczucie przynależności. Każde dziecko uczestnicząc w niej jest uczestnikiem ogromnej przygody, przygotowującej go do dorosłego życia. Idealnym podsumowaniem są słowa Joanny Steinke-Kalembka, jako że„ dzieci są dowodem na to, że rodzimy się jako istoty wyjątkowo aktywne, ciekawe świata i wiedzy, chcące się rozwijać i współdziałać. Nie ma potrzeby zmuszać najmłodszych do nauki i rozwoju. Oni sami chłoną wiedzę i doświadczenie. Dla dzieci żyć znaczy uczyć się, rozwijać i współdziałać”9. Najlepszym tego przykładem jest wspólna zabawa.
1 http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/ludus- 10.01.2021
2 Plummer M. D., Jak rozwinąć u dzieci poczucie własnej wartości. Zbiór gier i zabaw grupowych wzmacniających samoocenę dzieci od lat pięciu do jedenastu, wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2010, s. 25.
3 Plummer M. D., Jak rozwinąć u dzieci poczucie własnej wartości. Zbiór gier i zabaw grupowych wzmacniających samoocenę dzieci od lat pięciu do jedenastu, wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2010, s. 47.
4 Kamińska K., Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, wydawnictwo WSiP, Warszawa 1999, s. 126.
5 Gruszczyk-Kolczyńska E., Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci starszych wolniej się rozwijających, wydawnictwo WSIP, Warszawa 2004, s.39.
6 Reddy A. L., Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka, wydawnictwo PWN, Warszawa 2014, s.15.
7 Kamińska K., Nauka czytania dzieci…”, s. 126-127.
8 Waloszek D., Pedagogika przedszkolna. Metamorfoza statusu i przedmiotu badań, wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006, s.260.
9 Steinke-Kalembka J., Dodaj mi skrzydeł! Jak rozwijać u dzieci motywację wewnętrzną?, wydawnictwo Samo Sedno Edgard, Warszawa 2017, s. 45.
Bibliografia:
• Gruszczyk-Kolczyńska E., Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci starszych wolniej się rozwijających, wydawnictwo WSIP, Warszawa 2004,
• Kamińska K., Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, wydawnictwo WSiP, Warszawa 1999,
• Plummer M. D., Jak rozwinąć u dzieci poczucie własnej wartości. Zbiór gier i zabaw grupowych wzmacniających samoocenę dzieci od lat pięciu do jedenastu, wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2010,
• Reddy A. L., Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka, wydawnictwo PWN, Warszawa 2014,
• Steinke-Kalembka J., Dodaj mi skrzydeł! Jak rozwijać u dzieci motywację wewnętrzną?, wydawnictwo Samo Sedno Edgard, Warszawa 2017,
• Waloszek D., Pedagogika przedszkolna. Metamorfoza statusu i przedmiotu badań, wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006,
Źródła internetowe:
http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/ludus- 10.01.2021