Data: 20. 01. 2021 r.
Autor: Agnieszka Lentas Kowalczyk, Anna Żelechowska
Właściwą naukę czytania poprzedza przygotowanie, które wraz z przygotowaniem do nauki pisania – trwa od pierwszych dni pobytu dziecka w przedszkolu. Umiejętność pisania – z psychologicznego punktu widzenia – ma charakter stosunku do umiejętności czytania. Zatem wszystko to co sprzyja gotowości do nauki czytania jest równocześnie przygotowaniem do nauki pisania, mimo iż zarówno jako proces sensoryczno-motoryczny jak i intelektualny czynności te różnią się między sobą w sposób istotny. Dlatego też w publikacjach metodycznych problematyka ta często rozpatrywana jest rozłącznie. Jednakże w praktyce pedagogicznej obok zabaw czy ćwiczeń służących przygotowaniu do opanowania jednej z wyżej wymienionych umiejętności istnieje wiele zabaw i czynności, które sprzyjają gotowości zarówno do czytania, jaki pisania.
Przygotowanie do nauki czytania i pisania w przedszkolu koncentruje się na rozwijaniu sprawności psychomotorycznych, rozbudzaniu i kształtowaniu procesów poznawczych oraz pozytywnych nastawień emocjonalno-społecznych dzieci od początku ich pobytu w przedszkolu. Tak więc proces ten wykracza daleko poza ramy wychowania umysłowego. Jednakże ze względu na fakt, iż opanowanie umiejętności posługiwania się ze zrozumieniem mową kodowaną w postaci umownych znaków graficznych jest jednym z etapów w rozwoju posługiwania się mową.
Podstawowym warunkiem nabywania umiejętności czytania i pisania jest dobra orientacja przestrzenna. Rozumienie kierunków związane jest niepodzielnie z własnym ciałem
i przestrzenią, w której dziecko się porusza Zależność ta musi być wypróbowana w osobistym doświadczeniu dziecka, możliwie jak najwcześniej. Informacje o kierunkach czerpie ono przez sam fakt działania w przestrzeni, zmianę pozycji, a także z wewnętrznego odczuwania własnych ruchów. Trzeba zatem jak najwcześniej stwarzać dzieciom taki sytuacje, aby mogły przeżywać różnorodne poczucie kierunków działalności określania ich wzrokiem i słowem. Drugą grupę zabaw i ćwiczeń przydatnych w poznawaniu schematu własnego ciała
i związanych z nim kierunków w przestrzeni są zabawy ruchowe i ćwiczenia kształtujące mięśnie tułowia, wszelkiego rodzaju skłony i skręty występujące w bogatym repertuarze zabaw naśladowczych. Stopień przyszłej orientacji w kierunkach przestrzennych (podczas konstruowania, planowania kompozycji, a także czytania i pisania) uwarunkowany jest
w wielkiej mierze dobrą znajomością schematu ciała, które jest początkowo jedynym punktem odniesienia dla dziecka, jeśli chodzi o lokalizację przedmiotów w przestrzeni. Dopiero w ślad za tą orientacją wewnętrzną, kinestetyczną, następuje kontrola wzrokowa
i uczenie się określania wzrokiem kierunków.
Szczególnie ważną rolę w procesie przygotowania do nauki pisania odgrywa nabywanie przez dzieci zręczności, czyli sprawności w posługiwaniu się rękami oraz koordynacji wzrokowo- ruchowej i słuchowo-ruchowej, umiejętności podporządkowania ruchów- kontroli wzroku lub słuchu. Usprawnianie rąk dziecka ma na celu doprowadzenie do tego, aby potrafiło ono dobierać potrzebne ruchy, dostosowując je do rodzaju zadania oraz narzędzi i materiału,
z którym przyjdzie mu mieć do czynienia. Dlatego podstawą metodycznego oddziaływania jest stwarzanie dzieciom możliwie bogatego wyboru operacji ruchowych na różnym materiale, na przemian z określonymi, planowanymi sytuacjami, w których będą one musiały zaangażować ruchy rąk i palce. Ćwiczeniu sprawności rąk służą zabawy ruchowe związane
z toczeniem, rzucaniem i chwytaniem piłek, wielkości obręczy, woreczków napełnionych grochem, piaskiem itp.
Naturalnych ćwiczeń dostarczają dziecku wszystkie czynności samoobsługowe, prace porządków gospodarcze a zwłaszcza zajęcia plastyczne: rysowanie, malowanie, lepienie, wycinanie itp.
Innym problemem jest rozwijanie u dziecka koordynacji wzrokowo-ruchowej. Małemu dziecku brakuje dróg współdziałania miedzy analizatorami wzrokowym i kinestetyczno-ruchowym. Ów brak drożności jest wynikiem braku doświadczeń czynnościowych, które
z wiekiem, często powtarzane, odgrywają rolę treningu i zaczynają pozostawiać trwałe ślady w ośrodkach nerwowych. Typowe przykłady zabaw zręcznościowych kształtujących koordynację wzrokowo- ruchową w zakresie tzw. dużej motoryki to różne rodzaje toczenia, rzucania piłek do określonego celu, tarczy, obręczy itp., zabawy w kręgle (szczególnie dla najmłodszych dzieci), zabawy w serso czy badminton – dla starszych.
Drugą grupę stanowią zabawy zręcznościowe w sali służące kształtowaniu precyzyjnych ruchów o mniejszej sile i dynamice, ograniczone przeważnie do pracy przedramienia, dłoni
i palców. Zabawy te wymagają bardziej subtelnego różnicowania napięcia mięśni oraz
w większej mierze narzucają dzieciom konieczność hamowania impulsów ruchowych. Należą do nich wszelki warianty gry w pchełki, skaczące czapeczki, serso stołowe, bilard, bierki. Wszelkie gry i wymienione zabawy uczą dziecko różnicować siłę i kierunek ruchów ramienia, przedramienia, nadgarstka i palców, i stopniowo prowadzą do coraz bardziej świadomego udziału wzroku dziecka w ocenie odległości celu i zależnej od niego regulacji siły mięśniowej. Pojawienie się oceny wzrokowej przed wykonaniem rzutu jest przejawem przewidywania i planowania u dziecka, dowodzi więc wyższego stopnia operacji umysłowo-motorycznych. Świadome włączanie wzroku do zabaw motorycznych jest niewątpliwym zwiastunem funkcjonującej koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Nad koordynacją ruchów, wzroku i słuchu pracuje przedszkole wykorzystując metody zabawowo-naśladowcze i zadaniowe. W organizacji czasu poświęconego na te zabiegi nie może zabraknąć głównych i podstawowych samodzielnych doświadczeń dzieci, a więc dowolnych prób i zabaw, w czasie których samorzutnie trenują one koordynację wzrokowo-ruchową i słuchowo-ruchową.
Podstawowym zadaniem związanym z przygotowaniem do nauki czytania i pisania jest doskonalenie percepcji wzrokowej i słuchowej dziecka. Proces analizy i syntezy wzrokowej rozwijany jest w różnorodnych sytuacjach, których dostarcza codzienna zabawa, zajęcia, prace samoobsługowe. Wymienić tu można na przykład porządkowanie zabawek, materiałów przyrodniczych itp., określenie różnic i podobieństw między tymi przedmiotami, stopniowe przechodzenie od operacji na konkretnych przedmiotach do ich wyobrażeń w postaci rysunków (obrazków graficznych), a następnie coraz bliższych abstrakcji symboli.
Istotną rolę odgrywają również zabawy konstrukcyjne, układanki, mozaiki, prace
z różnorodnych materiałów. Konstruowanie i układanie dowolne oraz w przypadku dzieci starszych – również według wzoru, coraz bardziej złożone, komplikujące się.
Z uwzględnieniem kompozycji asymetrycznej i abstrakcyjnej sprzyja nie tylko doskonaleniu percepcji wzrokowej. Zajęcia te ćwiczą również pamięć wzrokową i zdolność postrzegania wzajemnych stosunków, jakie zachodzą między poszczególnymi elementami (kształtami). Zbliżoną role pełnią łamigłówki polegające na tworzeniu całości z części, których liczba stopniowo wzrasta, a kształty komplikują się. Tu także występować może układanie według wzoru, niekiedy wzoru oglądanego jedynie przez chwilę, przed przystąpieniem do układania. Podobne znaczenie ma oglądanie i porównywanie wszelkich ilustracji, historyjek obrazkowych, fotografii i obrazów oraz własnych wytworów dzieci. Przy oglądaniu, podobnie jak w procesie odczytywania tekstu, dziecko koncentruje uwagę nie tylko na obrazie czy elemencie aktualnie spostrzeganym, lecz także powraca myślą do tego. co widziało uprzednio, próbuje przewidzieć, wyobrazić sobie treść następnych obrazów. Tego typu procesy występują szczególnie wyraźnie przy oglądaniu historyjek obrazkowych i ilustracji
w książkach.
Doskonalenie percepcji słuchowej następuje przede wszystkim w toku sytuacji naturalnych: zabaw, rozmów, czynności podejmowanych przez dziecko przy różnych okazjach w toku przedszkolnego dnia. Ponadto prowadzone są zabawy polegające na spostrzeganiu, różnicowaniu i określaniu zjawisk akustycznych. Występuje to zwłaszcza na spacerach, wycieczkach, podczas zajęć umuzykalniających. W młodszym wieku przedszkolnym ważne znaczenie mają te zajęcia w rozwijaniu percepcji słuchowej. Równocześnie jednak nieodzowne są zabawy i ćwiczenia oparte na materiale słownym. Liczne zabawy, gry
i ćwiczenia pomagają dziecku doskonalić słuch fonematyczny. Wiele uwagi poświęcić trzeba w procesie przygotowania do nauki czytania analizie i syntezie słuchowej (dźwiękowej) słów. Zwłaszcza synteza nastręcza wiele trudności, jest dla dziecka nie przygotowanego procesem niezrozumiałym.
Obok prawidłowej percepcji kształtów i dźwięków szczególnie ważne jest zdobycie przez dzieci umiejętności poprawnego mówienia zarówno pod względem dźwiękowym, jak gramatycznym. W procesie przygotowania dzieci do nauki czytania i pisania wielkie znaczenie ma ich twórczość plastyczna, a zwłaszcza rysunek. Rysunek stwarza dziecku szerokie pole dla doświadczeń graficznych, nasuwa możliwość kształtowania
w większym stopniu niż inne techniki form precyzyjnych, literopodobnych. W pierwszym rzędzie będzie to zawsze dowolna twórczość i eksperymentowanie materiałem i narzędziem, własny wybór i decyzja tematycznego kreowania. W działaniu plastycznym dziecko przechodzi od zabawy motorycznej do stawiania sobie samemu zadań, jak również do stawiania mu ich przez nauczycielkę. W jej następnej fazie posługuje się ona metoda zadań inspirujących, które mają różnorodny charakter. Może to być słownie formułowany temat bez pokazu lub z pokazem, proponowany dzieciom, czasem wzór do odtworzenia.
Decydującą sprawą jest jednak takie wyważenie proporcji tych zadań, aby nie były w kolizji
z celami wychowania estetycznego, a torując dziecku drogę do pracy w szkole nie odbywały się ze szkodą dla jego twórczej ekspresji. Zabawy ruchowe i ruchowo-graficzne poprzedzają następny etap zajęć i zabaw o charakterze czysto graficznym. Polegają one na wprowadzeniu bezpośredniego rysunku graficznego wyrażającego ruch na podstawie jego wyobrażenia,
a także prób znakowania, symbolizowaniaw rysunku konkretnych przedmiotów, „Podlewanie grządek, szybki prąd strumienia, morskie fale, woda tryskająca z prysznica”, rysowanie skoków ptaszka, żaby, psa i zająca” to propozycje krótkich zadań rysunkowych, podczas których dzieci na podstawie przypomnienia i wyobrażenia przedstawiają dowolnie kreślonymi liniami wcześniej poznane przedmioty czy zjawiska.
Szczególną rolę w procesie przygotowania do czytania i pisania spełnić mogą również umiejętnie wykorzystane dekoracyjne zamiłowania dzieci. Twórczość dekoracyjna stanowi naturalny pomost między realistycznym rysunkiem dziecka a znakiem abstrakcyjnym, który nie ma realnego znaczenia. Stąd już tylko krok dzieli dziecko od zrozumienia
i posługiwania się symbolem graficznym jako umownym znakiem wyrażającym określone treści. Zrozumienie symbolu znaku jest podstawowym warunkiem osiągania dojrzałości umysłowej i efektywnego uczenia się pisania, czytania i matematyki w klasie I.
Szczególnie ważne pozostają tu dla dziecka symbole dźwiękowe i wizualne typu graficznego. Zastępowanie znanych treści symbolami, prawidłowe ich odczytywanie i kierowanie się nimi w praktycznym postępowaniu jest właściwą drogą prowadzącą dziecko do rozumienia
i posługiwania się literą i wyrazem. Proces zapoznawania dzieci z symbolami powinien prowadzić od znaków i znaczeń bliskich i konkretnych do coraz bardziej umownych, oderwanych od konkretu. W życiu dzieci przedszkolnych znak, symbol, sygnał bardzo wcześnie odgrywają istotną rolę w zabawach tematycznych ruchowych
i umuzykalniających. Również obrazek, ilustracja jest niejako zastępczym oznaczeniem rzeczywistych wydarzeń, przedmiotów i zjawisk. Szczególną rolę w poznawaniu znaczenia symboli odgrywają w przedszkolu wszelkie gry i ćwiczenia zaznajamiające dzieci z zasadami ruchu drogowego i znakami drogowymi. W codziennym życiu grupy przedszkolnej symbol graficzny znajduje wszechstronne zastosowanie. Dzieci posiadają tu znaczki indywidualne.
Z dziećmi 6-letnimi, które poznały już przyjemność zabaw w graficzne oznaczenie rozmaitych treści, kształcącym zajęciem będzie układanie razem z nauczycielką rebusów rysunkowych, które nie są niczym innym, jak obrazkowymi zdaniami, odczytywanymi głośno przez dzieci. Należy je do tego zachęcać, inicjować krótkie zadania rysunkowe, polegające np. na wymyślaniu i rysowaniu oznaczeń najlepiej określających różne przedmioty, czynności, zjawiska. Przygotowaniu do czytania i pisania sprzyja – obok specjalnie w tym celu planowanych zabaw i zajęć – wprowadzenie w codzienne życie przedszkola drukowanych i pisanych wyrazów oznaczających dobrze znane przedmioty lub miejsca. Służyć one mogą jako wywieszki informujące, np. Telefon. Dom lalek. Klocki itp. z których dzieci – przy pomocy nauczycielki, a z czasem samodzielnie – korzystają, wybierając je spośród innych, aby oznaczyć miejsce w swoich tematycznych zabawach. Obcowanie z tego rodzaju napisami rozbudza zainteresowanie literą i wyrazem.
Podstawy emocjonalno-społeczne, umożliwiające podjęcie przez dziecko nauki czytania
i pisania, pozostają w ścisłym związku z właściwościami rozwojowymi dziecka w wieku przedszkolnym. a zwłaszcza z jego potrzebą zabawy poznawania świata w powiązaniu
z potrzebą osiągnięć, którym towarzyszy radość i zadowolenie z uzyskiwanych efektów.
Pozytywne nastawienie emocjonalno-społeczne jest podstawą osiągania przez dzieci motorycznej i umysłowej gotowości do nauki czytania i pisania, a także uzyskania pozytywnych rezultatów po podjęciu samej nauki. Dojrzałość społeczno-emocjonalna wyraża się również w gotowości podporządkowania się poleceniom dorosłych, umiejętności doprowadzenia do końca podjętego zadania, co wymaga z kolei koncentracji uwagi dowolnej
i wysiłku woli.
Literatura:
• Brzezińska A. – Gotowość dzieci w wieku przedszkolnym do czytania i pisania.
• Burtowa M. Przygotowanie dzieci w wieku przedszkolnym do nauki czytania i pisania.
• Cieszyńska J. – Kocham uczyć czytać , poradnik dla rodziców
i nauczycieli.
• Cieszyńska J. – Nauka czytania krok po kroku, jak przeciwdziałać dysleksji.
• Dałek H. – Zanim pójdę do szkoły, ćwiczenia przed nauka pisania – 5 –6 lat.
• Zakrzewska B. – Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole.
Opracowała:
Lentas – Kowalczyk Agnieszka
Anna Żelechowska